Κόσμοι σε πόλεμο - 2500 χρόνια σύγκρουσης ανάμεσα στην Ανατολή και στη Δύση του Anthony Padgen (εκδ. Αλεξάνδρεια).
Άρθρο του Γιώργου Σιακαντάρη
Ο ιστορικός Άντονυ Πάγκντεν διδάσκει σήμερα στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια. Στα επιστημονικά ενδιαφέροντα του συμπεριλαμβάνονται η ιστορία του πολιτισμού των Μάγιας, γενικότερα οι Ινδιάνοι της Αμερικής, ο ρόλος του ισπανικού ιμπεριαλισμού στην κατάκτηση της Αμερικής, αλλά και οι πολιτισμικές και ιστορικές σχέσεις Ευρώπης και Αμερικής. Στο επίκεντρο των ενδιαφερόντων του είναι οι διαφορές που χωρίζουν τη Δύση από την Ανατολή. Σύμφωνα με αυτόν αυτές οι διαφορές πάνε πολύ πέρα από τις διαφορές στην πολιτική και στη θρησκεία.
Οι Κόσμοι στον Πόλεμο σε πρώτο πλάνο εξιστορούν τη σύγκρουση σε στρατιωτικό επίπεδο μεταξύ της Ευρώπης (Δύση) και της Ασίας (Ανατολή). Αν όμως ήταν μόνο ένα βιβλίο εξιστόρησης των πολεμικών μαχών μεταξύ της Δύσης με την Ανατολή, μάλλον δεν θα διεκδικούσε άλλες δάφνες πέραν της αφηγηματικής ικανότητας και της ευρυμάθειας του συγγραφέα. Αυτό το βιβλίο επιχειρεί να μιλήσει και για το πολιτικό και πολιτισμικό περιεχόμενο αυτής της σύγκρουσης. Και πάνω σ' αυτά τα θέματα λέει πολλά που αξίζουν και κριτικών επισημάνσεων.
Όταν κάποιος αναζητεί τις πηγές του διαχωρισμού μεταξύ του ανατολικού και του δυτικού κόσμου, διακινδυνεύει να εγκλωβιστεί στα αδιέξοδα του οριενταλισμού. Κάτι τέτοιο επιχειρεί να αποφύγει ο Πάγκντεν, χωρίς όμως να το καταφέρνει πάντα. Γιατί αν και όλη η αφήγησή του επιδιώκει να στηθεί στον άξονα του διαφωτισμού για τον οποίο πρωτεύουσα σημασία έχει η ατομική ταυτότητα και όχι η πολιτισμική ή η θρησκευτικο-εθνική, υπάρχουν στιγμές που χάνει αυτό το μήνυμα του Διαφωτισμού διολισθαίνοντας σε συντηρητικές θέσεις.
Μια ιστορία που ξεκινά με τους ελληνο-περσικούς πολέμους
Ας τα πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Η ιστορία μας ξεκινάει πριν από τη γέννηση του χριστιανισμού και του Ισλάμ για να καταδείξει τις πρώτες συγκρούσεις μεταξύ Δύσης και Ανατολής. Ο αγώνας ανάμεσα στους διαφόρους πολιτισμούς της Ευρώπης και της Ασίας είναι μακροχρόνιος και ανθεκτικός. Δεν είναι όμως συνεχής, έχει τις διακοπές του, καθώς και τις περιόδους αλληλοεπιδράσεων.
Αυτό όμως που σύμφωνα με τον Πάγκντεν χαρακτηρίζει αυτή τη σχέση δεν είναι ο αμοιβαίος επηρεασμός, αλλά η διαρκής εχθρότητα. Μια εχθρότητα που ξεκινά με τους ελληνο-περσικούς πολέμους. Αν και η Ευρώπη γεννήθηκε από την Ασία και για αιώνες μοιραζόταν μαζί της μια κοινή ιστορία, με τους περσικούς πολέμους άρχισε η σύγκρουση που –σύμφωνα με τον συγγραφέα– συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας.
Ο Ηρόδοτος ενδιαφερόμενος να δείξει όσα διαιρούσαν τους Πέρσες και τους Έλληνες μας μεταφέρει την περίφημη «Διαμάχη περί Πολιτεύματος», όπου τέθηκε το ζήτημα για το ποιο καθεστώς έπρεπε να επιλεγεί για την Περσία. Στη διαμάχη του Οτάνη που υποστήριζε τη δημοκρατική επιλογή, του Μεγαβύζου που υποστήριζε τη μέση οδό της ολιγαρχίας και του Δαρείου που τάσσονταν με τη μοναρχία, επικράτησε ο τελευταίος. Η αποτυχία του Οτάνη να πείσει για την αναγκαιότητα της δημοκρατίας οφειλόταν στη φύση ενός λαού ο οποίος φοβόταν οποιουδήποτε είδους ατομική δράση και ευθύνη.
Ακριβώς η μελέτη του φόβου για την ατομική ελευθερία είναι και το νήμα που ακολουθεί ο ίδιος ο συγγραφέας για να εξηγήσει τη θέση του για το ασυμβίβαστο δημοκρατίας και ανατολικών κοινωνιών. Στη μια άκρη αυτού του νήματος βρίσκεται η βούληση των ανθρώπων για την ελευθερία και στην άλλη η επιθυμία για ευταξία και καθοδήγηση στη ζωή. Στον δυτικό κόσμο, στο βαθμό που μόνο αυτός κατόρθωσε να διαχωρίσει την πολιτική εξουσία από τη θρησκεία, κυριαρχεί η πρώτη πλευρά, στον ανατολικό η ταύτιση του Ισλάμ, παρά τις φωτεινές εξαιρέσεις που περιγράφονται στο βιβλίο, με την πολιτική εξουσία υπερκαθορίζει την κυριαρχία της δεύτερης πλευράς. Βεβαίως, ο συγγραφέας δεν ξεχνά να αναφερθεί στους κοινωνικούς λόγους αλλά και τις ταξικές ανισότητες που κρατούν δέσμιο τον ανατολικό κόσμο στη θρησκεία. Αυτές όμως οι αναφορές δεν είναι δεσπόζουσες στο παράδειγμά του.
«Η αστική φιλελεύθερη δημοκρατία είναι η αναγκαστικά ατελής και ανολοκλήρωτη έκφραση μιας πολιτικής παράδοσης της αρχαίας Ελλάδας και των αυτοαποκαλούμενων κληρονόμων της» (σελ. 537). Αυτό εκφράζει τη Δύση στον αγώνα της κατά της Ανατολής. Ένας αγώνας που ξεκινάει με τους περσικούς πολέμους και τη σύγκρουση της αρχαίας ελληνικής δημοκρατίας με τον ασιατικό δεσποτισμό. Σ' αυτή τη μάχη νίκησε ο ελεύθερος Έλληνας, γιατί αυτός μαχόμενος γι' αυτήν του την ελευθερία, μάχονταν και για την πόλη του και το δημοκρατικό της πολίτευμα.
Η Σαλαμίνα θεωρείται μεγάλη νίκη της δημοκρατίας επειδή πρωταρχικά ήταν έργο μιας μεγάλης προσωπικότητας, του Θεμιστοκλή. Κάτι τέτοιο, η εμφάνιση δηλαδή μιας προσωπικότητας, πέραν αυτής του μονάρχη, δεν θα μπορούσε να υπάρχει στο δεσποτικό ασιατικό καθεστώς. Και δεύτερον, γιατί εκεί νίκησαν οι ναύτες και όχι οι στρατιώτες. Οι πρώτοι εκπροσωπούν τα φτωχά κοινωνικά στρώματα, ενώ οι δεύτεροι τα πιο εύπορα.
Η νίκη της Δύσης συνεχίζεται με τον Αλέξανδρο. Εδώ ο συγγραφέας επιδιώκει να τηρήσει τις ιστορικές ισορροπίες αναδεικνύοντας την συμφιλιωτική πλευρά του Αλέξανδρου ταυτόχρονα με τις πολιτικές εκκαθάρισης που εφάρμοσε. Δεν μένει όμως στα προφανή. Πέρα από την αντίθεση συμφιλίωση-εκκαθάριση αναδεικνύει μια σημαντικότερη διάσταση του έργου του Αλέξανδρου. Αυτή είναι η προσπάθεια για την ίδρυση ενός νέου αυτοκρατορικού κράτους, το οποίο θα ενοποιούσε τα δυο μισά του τότε γνωστού κόσμου. Ο Αλέξανδρος ήθελε να κάνει τον κόσμο ενιαίο. Ο Πάγκντεν θεωρεί ότι κάτι τέτοιο ήταν και είναι αδύνατον.
Το επόμενο βήμα στην ενοποίηση του κόσμου είναι ο ελληνορωμαϊκός πολιτισμός. Η Ρώμη δεν είναι πλέον δημοκρατία με την αρχαιοελληνική σημασία της λέξης. Είναι ένα μεικτό πολίτευμα, εν μέρει δημοκρατία, εν μέρει αριστοκρατία και εν μέρει μοναρχία. Ένα πολίτευμα που επιτρέπει την πρόσβαση στην εξουσία σε όλες τις κοινωνικές τάξεις. Σίγουρα δεν ήταν εξουσία του δήμου όπως στην Αθήνα, αλλά ήταν ένα πολίτευμα που στηρίζονταν στη διατήρηση των ισορροπιών μεταξύ πλουσίων και φτωχών. Και ως τέτοιο συγκρούστηκε με την Καρχηδόνα, αρχικά, τους Πάρθους, στη συνέχεια, και με όλον τον υπόλοιπο ασιατικό κόσμο αργότερα.
Η εμφάνιστη του Χριστιανισμού και του Ισλάμ
Η εμφάνιση και η κυριαρχία του χριστιανισμού αλλάζει τα πολιτικά δεδομένα. Ο χριστιανισμός έχει ασιατικές ρίζες, αλλά η αφετηρία της επικράτησής του είναι η στήριξή του στην οικουμενική ιδιότητα του πολίτη και των δικαιωμάτων του, όπως αυτά τα κληροδότησε ο ρωμαϊκός κόσμος. Κτηνωδία και αφομοίωση, δουλεία και ελευθερία των πολιτών είναι τα δίπολα στα οποία στηρίχτηκε ο Κωνσταντίνος για να επιβάλλει τον χριστιανισμό ως θρησκεία της αυτοκρατορίας. Αυτό όμως ήταν και η βάση της μετέπειτα σύγκρουσης των δύο πολιτειών: του πάπα και του αυτοκράτορα. Σύγκρουση που αρχικά οδήγησε στον διχασμό της αυτοκρατορίας και στη συνέχεια στους πολέμους της παποσύνης με τους δυτικούς φεουδάρχες και αυτοκράτορες.
Η εμφάνιση του Ισλάμ τα αλλάζει όλα. Γιατί εδώ έχουμε μια θρησκεία που δεν αποδέχεται κανένα δίκαιο έξω από το δίκαιο του προφήτη. Κατά συνέπεια δεν μπορεί να υπάρξει ούτε υπόνοια διαχωρισμού κράτους και θρησκείας. Και δεν φτάνει αυτό. Το ισλάμ οδηγεί τη σύγκρουση μεταξύ θρησκειών μέχρι εσχάτων. Βεβαίως ο συγγραφέας αναγνωρίζει –πώς θα μπορούσε διαφορετικά άλλωστε– το ρόλο του ισλαμικού κόσμου στη διάσωση της αρχαιοελληνικής γραμματείας, αλλά πιστεύει ότι αυτό δεν μπορούσε να πάει παραπέρα. Γιατί σ' αυτή τη θρησκεία νόμος είναι ο νόμος του θεού, η σαρία, και αυτή δεν μπορεί ποτέ να αλλάξει. Ο οίκος του ισλάμ (νταρ αλ ι ισλάμ) είναι ένας ακίνητος οίκος. Η τζιχάντ είναι αναγκαία και δεν θα τελειώσει όσο υπάρχει ο οίκος του πολέμου (νταρ αλ- χαρμπ), που περιλαμβάνει όλους τους μη μουσουλμάνους. Μπορεί και να μη τελειώσει ποτέ. Στον οίκο του ισλάμ η επιστήμη, το δίκαιο, τα δικαιώματα, οι πολίτες δεν υπάρχουν έξω και πέρα από τη σαρία. Υπάρχουν μέσω και μόνο αυτής. Σ' αυτή την περίπτωση όμως ποτέ δεν μπορούν να αποκτήσουν την αυτονομία τους όλες οι παραπάνω αξίες. Η επιστήμη, το δίκαιο, τα δικαιώματα και οι πολίτες είναι δυτικές και μόνο αξίες.
Η ούμμα είναι θεοκρατία. Ο χριστιανισμός, με τη διάκριση της εξουσίας από τη θρησκεία, και να ήθελε δεν θα μπορούσε να είναι. Προσπάθησε και αυτός με τις Σταυροφορίες να γίνει, αλλά το μόνο που κατόρθωσε ήταν να οδηγήσει μετά από αυτές, στο πρόσωπο της οθωμανικής αυτοκρατορίας, στην κυριαρχία του ισλάμ. Οι Οθωμανοί κατέλυσαν το ανατολικό τμήμα του δυτικού κόσμου. Στον δυτικό κόσμο ο διαχωρισμός εξουσίας και εκκλησίας οδήγησε στην ήττα της τελευταίας. Αυτή η ήττα πέρασε μέσα από την Αναγέννηση, την Μεταρρύθμιση, τον Διαφωτισμό, την άνοδο του ορθολογισμού, του εμπειρισμού και της επιστημονικής επανάστασης.
Πεφωτισμένος οριενταλισμός
Στη συνέχεια έρχεται αυτό που αποκαλεί «πεφωτισμένος οριενταλισμός», η ιμπεριαλιστική επέμβαση του Ναπολέοντα και στη συνέχεια των βρετανών στον οθωμανικό και αραβικό κόσμο. Μια επέμβαση και σύγκρουση που συνεχίστηκε και συνεχίζεται σήμερα μεταξύ του δυτικού κόσμου και της τζιχάντ.
Έτσι –σύμφωνα με τον Πάγκντεν– η βασική αρχή του Διαφωτισμού πώς όλοι οι άνθρωποι μπορεί και πρέπει να αντιμετωπίζονται πρωτίστως ως άτομα δεν μπορεί να εφαρμοστεί στον κόσμο της ανατολής.
Η εποχή μας με τα λόγια του Καντ είναι η εποχή της κριτικής και τα πάντα πρέπει να υποτάσσονται σ' αυτήν. Αυτό το τονίζει και ο συγγραφέας. Εδώ όμως –κατά τη γνώμη μου– κάνει και το μεγαλύτερο λάθος. Παρόλο που θεωρεί ότι ο Διαφωτισμός παρά τα σφάλματά του αποτελεί τη βάση των σύγχρονων κοινωνιών και τίποτα δεν είναι καλύτερο απ' αυτόν, δεν οδηγεί αυτόν τον συλλογισμό ως τα άκρα. Έτσι –σύμφωνα με τον Πάγκντεν– η βασική αρχή του Διαφωτισμού πώς όλοι οι άνθρωποι μπορεί και πρέπει να αντιμετωπίζονται πρωτίστως ως άτομα δεν μπορεί να εφαρμοστεί στον κόσμο της ανατολής. Η διαίρεση ανάμεσα στην εκκλησία και το κράτος κατέστησε δυνατή την εκκοσμίκευση στη Δύση. Η μη αποδοχή αυτής της διαίρεσης από το ισλάμ δεν του επιτρέπει ποτέ αυτό να γίνει φιλελεύθερο.
Είναι προφανές ότι σήμερα το ισλάμ, προβάλλει όλο και περισσότερο ως δύναμη που εξασφαλίζει στους πιστούς του μια βεβαιότητα, την οποία δεν παρέχει η οικονομική και κοινωνική πραγματικότητα. Μια βεβαιότητα που είναι στημένη πάνω σε απάνθρωπες βάσεις. Η αντίληψη όμως ότι ορισμένα άτομα είναι εξ ορισμού αποκλεισμένα από τον διαφωτισμό και τον ορθό λόγο δεν είναι μια δυτική αντίληψη. Αυτή η άποψη όσο και να μιλά στο όνομα του διαφωτισμού παραγνωρίζει την πιο σημαντική του θέση: ότι τα άτομα όπου και να βρίσκονται αναγνωρίζονται και οφείλουν να είναι αυτόνομοι φορείς της δικής τους συνείδησης. Και αν αυτό δεν συμβαίνει, η κύρια αιτία δεν είναι η θρησκευτική πίστη, αλλά οι ιστορικοί λόγοι που καθιστούν αυτήν την πίστη κυρίαρχη.
* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ είναι συγγραφέας και διδάκτωρ Κοινωνιολογίας.
Πηγή: BOOKPRESS
Άρθρο του Γιώργου Σιακαντάρη
Ο ιστορικός Άντονυ Πάγκντεν διδάσκει σήμερα στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια. Στα επιστημονικά ενδιαφέροντα του συμπεριλαμβάνονται η ιστορία του πολιτισμού των Μάγιας, γενικότερα οι Ινδιάνοι της Αμερικής, ο ρόλος του ισπανικού ιμπεριαλισμού στην κατάκτηση της Αμερικής, αλλά και οι πολιτισμικές και ιστορικές σχέσεις Ευρώπης και Αμερικής. Στο επίκεντρο των ενδιαφερόντων του είναι οι διαφορές που χωρίζουν τη Δύση από την Ανατολή. Σύμφωνα με αυτόν αυτές οι διαφορές πάνε πολύ πέρα από τις διαφορές στην πολιτική και στη θρησκεία.
Οι Κόσμοι στον Πόλεμο σε πρώτο πλάνο εξιστορούν τη σύγκρουση σε στρατιωτικό επίπεδο μεταξύ της Ευρώπης (Δύση) και της Ασίας (Ανατολή). Αν όμως ήταν μόνο ένα βιβλίο εξιστόρησης των πολεμικών μαχών μεταξύ της Δύσης με την Ανατολή, μάλλον δεν θα διεκδικούσε άλλες δάφνες πέραν της αφηγηματικής ικανότητας και της ευρυμάθειας του συγγραφέα. Αυτό το βιβλίο επιχειρεί να μιλήσει και για το πολιτικό και πολιτισμικό περιεχόμενο αυτής της σύγκρουσης. Και πάνω σ' αυτά τα θέματα λέει πολλά που αξίζουν και κριτικών επισημάνσεων.
Όταν κάποιος αναζητεί τις πηγές του διαχωρισμού μεταξύ του ανατολικού και του δυτικού κόσμου, διακινδυνεύει να εγκλωβιστεί στα αδιέξοδα του οριενταλισμού. Κάτι τέτοιο επιχειρεί να αποφύγει ο Πάγκντεν, χωρίς όμως να το καταφέρνει πάντα. Γιατί αν και όλη η αφήγησή του επιδιώκει να στηθεί στον άξονα του διαφωτισμού για τον οποίο πρωτεύουσα σημασία έχει η ατομική ταυτότητα και όχι η πολιτισμική ή η θρησκευτικο-εθνική, υπάρχουν στιγμές που χάνει αυτό το μήνυμα του Διαφωτισμού διολισθαίνοντας σε συντηρητικές θέσεις.
Μια ιστορία που ξεκινά με τους ελληνο-περσικούς πολέμους
Ας τα πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Η ιστορία μας ξεκινάει πριν από τη γέννηση του χριστιανισμού και του Ισλάμ για να καταδείξει τις πρώτες συγκρούσεις μεταξύ Δύσης και Ανατολής. Ο αγώνας ανάμεσα στους διαφόρους πολιτισμούς της Ευρώπης και της Ασίας είναι μακροχρόνιος και ανθεκτικός. Δεν είναι όμως συνεχής, έχει τις διακοπές του, καθώς και τις περιόδους αλληλοεπιδράσεων.
Αυτό όμως που σύμφωνα με τον Πάγκντεν χαρακτηρίζει αυτή τη σχέση δεν είναι ο αμοιβαίος επηρεασμός, αλλά η διαρκής εχθρότητα. Μια εχθρότητα που ξεκινά με τους ελληνο-περσικούς πολέμους. Αν και η Ευρώπη γεννήθηκε από την Ασία και για αιώνες μοιραζόταν μαζί της μια κοινή ιστορία, με τους περσικούς πολέμους άρχισε η σύγκρουση που –σύμφωνα με τον συγγραφέα– συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας.
Ο Ηρόδοτος ενδιαφερόμενος να δείξει όσα διαιρούσαν τους Πέρσες και τους Έλληνες μας μεταφέρει την περίφημη «Διαμάχη περί Πολιτεύματος», όπου τέθηκε το ζήτημα για το ποιο καθεστώς έπρεπε να επιλεγεί για την Περσία. Στη διαμάχη του Οτάνη που υποστήριζε τη δημοκρατική επιλογή, του Μεγαβύζου που υποστήριζε τη μέση οδό της ολιγαρχίας και του Δαρείου που τάσσονταν με τη μοναρχία, επικράτησε ο τελευταίος. Η αποτυχία του Οτάνη να πείσει για την αναγκαιότητα της δημοκρατίας οφειλόταν στη φύση ενός λαού ο οποίος φοβόταν οποιουδήποτε είδους ατομική δράση και ευθύνη.
Ακριβώς η μελέτη του φόβου για την ατομική ελευθερία είναι και το νήμα που ακολουθεί ο ίδιος ο συγγραφέας για να εξηγήσει τη θέση του για το ασυμβίβαστο δημοκρατίας και ανατολικών κοινωνιών. Στη μια άκρη αυτού του νήματος βρίσκεται η βούληση των ανθρώπων για την ελευθερία και στην άλλη η επιθυμία για ευταξία και καθοδήγηση στη ζωή. Στον δυτικό κόσμο, στο βαθμό που μόνο αυτός κατόρθωσε να διαχωρίσει την πολιτική εξουσία από τη θρησκεία, κυριαρχεί η πρώτη πλευρά, στον ανατολικό η ταύτιση του Ισλάμ, παρά τις φωτεινές εξαιρέσεις που περιγράφονται στο βιβλίο, με την πολιτική εξουσία υπερκαθορίζει την κυριαρχία της δεύτερης πλευράς. Βεβαίως, ο συγγραφέας δεν ξεχνά να αναφερθεί στους κοινωνικούς λόγους αλλά και τις ταξικές ανισότητες που κρατούν δέσμιο τον ανατολικό κόσμο στη θρησκεία. Αυτές όμως οι αναφορές δεν είναι δεσπόζουσες στο παράδειγμά του.
«Η αστική φιλελεύθερη δημοκρατία είναι η αναγκαστικά ατελής και ανολοκλήρωτη έκφραση μιας πολιτικής παράδοσης της αρχαίας Ελλάδας και των αυτοαποκαλούμενων κληρονόμων της» (σελ. 537). Αυτό εκφράζει τη Δύση στον αγώνα της κατά της Ανατολής. Ένας αγώνας που ξεκινάει με τους περσικούς πολέμους και τη σύγκρουση της αρχαίας ελληνικής δημοκρατίας με τον ασιατικό δεσποτισμό. Σ' αυτή τη μάχη νίκησε ο ελεύθερος Έλληνας, γιατί αυτός μαχόμενος γι' αυτήν του την ελευθερία, μάχονταν και για την πόλη του και το δημοκρατικό της πολίτευμα.
Η Σαλαμίνα θεωρείται μεγάλη νίκη της δημοκρατίας επειδή πρωταρχικά ήταν έργο μιας μεγάλης προσωπικότητας, του Θεμιστοκλή. Κάτι τέτοιο, η εμφάνιση δηλαδή μιας προσωπικότητας, πέραν αυτής του μονάρχη, δεν θα μπορούσε να υπάρχει στο δεσποτικό ασιατικό καθεστώς. Και δεύτερον, γιατί εκεί νίκησαν οι ναύτες και όχι οι στρατιώτες. Οι πρώτοι εκπροσωπούν τα φτωχά κοινωνικά στρώματα, ενώ οι δεύτεροι τα πιο εύπορα.
Η νίκη της Δύσης συνεχίζεται με τον Αλέξανδρο. Εδώ ο συγγραφέας επιδιώκει να τηρήσει τις ιστορικές ισορροπίες αναδεικνύοντας την συμφιλιωτική πλευρά του Αλέξανδρου ταυτόχρονα με τις πολιτικές εκκαθάρισης που εφάρμοσε. Δεν μένει όμως στα προφανή. Πέρα από την αντίθεση συμφιλίωση-εκκαθάριση αναδεικνύει μια σημαντικότερη διάσταση του έργου του Αλέξανδρου. Αυτή είναι η προσπάθεια για την ίδρυση ενός νέου αυτοκρατορικού κράτους, το οποίο θα ενοποιούσε τα δυο μισά του τότε γνωστού κόσμου. Ο Αλέξανδρος ήθελε να κάνει τον κόσμο ενιαίο. Ο Πάγκντεν θεωρεί ότι κάτι τέτοιο ήταν και είναι αδύνατον.
Το επόμενο βήμα στην ενοποίηση του κόσμου είναι ο ελληνορωμαϊκός πολιτισμός. Η Ρώμη δεν είναι πλέον δημοκρατία με την αρχαιοελληνική σημασία της λέξης. Είναι ένα μεικτό πολίτευμα, εν μέρει δημοκρατία, εν μέρει αριστοκρατία και εν μέρει μοναρχία. Ένα πολίτευμα που επιτρέπει την πρόσβαση στην εξουσία σε όλες τις κοινωνικές τάξεις. Σίγουρα δεν ήταν εξουσία του δήμου όπως στην Αθήνα, αλλά ήταν ένα πολίτευμα που στηρίζονταν στη διατήρηση των ισορροπιών μεταξύ πλουσίων και φτωχών. Και ως τέτοιο συγκρούστηκε με την Καρχηδόνα, αρχικά, τους Πάρθους, στη συνέχεια, και με όλον τον υπόλοιπο ασιατικό κόσμο αργότερα.
Η εμφάνιστη του Χριστιανισμού και του Ισλάμ
Η εμφάνιση και η κυριαρχία του χριστιανισμού αλλάζει τα πολιτικά δεδομένα. Ο χριστιανισμός έχει ασιατικές ρίζες, αλλά η αφετηρία της επικράτησής του είναι η στήριξή του στην οικουμενική ιδιότητα του πολίτη και των δικαιωμάτων του, όπως αυτά τα κληροδότησε ο ρωμαϊκός κόσμος. Κτηνωδία και αφομοίωση, δουλεία και ελευθερία των πολιτών είναι τα δίπολα στα οποία στηρίχτηκε ο Κωνσταντίνος για να επιβάλλει τον χριστιανισμό ως θρησκεία της αυτοκρατορίας. Αυτό όμως ήταν και η βάση της μετέπειτα σύγκρουσης των δύο πολιτειών: του πάπα και του αυτοκράτορα. Σύγκρουση που αρχικά οδήγησε στον διχασμό της αυτοκρατορίας και στη συνέχεια στους πολέμους της παποσύνης με τους δυτικούς φεουδάρχες και αυτοκράτορες.
Η εμφάνιση του Ισλάμ τα αλλάζει όλα. Γιατί εδώ έχουμε μια θρησκεία που δεν αποδέχεται κανένα δίκαιο έξω από το δίκαιο του προφήτη. Κατά συνέπεια δεν μπορεί να υπάρξει ούτε υπόνοια διαχωρισμού κράτους και θρησκείας. Και δεν φτάνει αυτό. Το ισλάμ οδηγεί τη σύγκρουση μεταξύ θρησκειών μέχρι εσχάτων. Βεβαίως ο συγγραφέας αναγνωρίζει –πώς θα μπορούσε διαφορετικά άλλωστε– το ρόλο του ισλαμικού κόσμου στη διάσωση της αρχαιοελληνικής γραμματείας, αλλά πιστεύει ότι αυτό δεν μπορούσε να πάει παραπέρα. Γιατί σ' αυτή τη θρησκεία νόμος είναι ο νόμος του θεού, η σαρία, και αυτή δεν μπορεί ποτέ να αλλάξει. Ο οίκος του ισλάμ (νταρ αλ ι ισλάμ) είναι ένας ακίνητος οίκος. Η τζιχάντ είναι αναγκαία και δεν θα τελειώσει όσο υπάρχει ο οίκος του πολέμου (νταρ αλ- χαρμπ), που περιλαμβάνει όλους τους μη μουσουλμάνους. Μπορεί και να μη τελειώσει ποτέ. Στον οίκο του ισλάμ η επιστήμη, το δίκαιο, τα δικαιώματα, οι πολίτες δεν υπάρχουν έξω και πέρα από τη σαρία. Υπάρχουν μέσω και μόνο αυτής. Σ' αυτή την περίπτωση όμως ποτέ δεν μπορούν να αποκτήσουν την αυτονομία τους όλες οι παραπάνω αξίες. Η επιστήμη, το δίκαιο, τα δικαιώματα και οι πολίτες είναι δυτικές και μόνο αξίες.
Η ούμμα είναι θεοκρατία. Ο χριστιανισμός, με τη διάκριση της εξουσίας από τη θρησκεία, και να ήθελε δεν θα μπορούσε να είναι. Προσπάθησε και αυτός με τις Σταυροφορίες να γίνει, αλλά το μόνο που κατόρθωσε ήταν να οδηγήσει μετά από αυτές, στο πρόσωπο της οθωμανικής αυτοκρατορίας, στην κυριαρχία του ισλάμ. Οι Οθωμανοί κατέλυσαν το ανατολικό τμήμα του δυτικού κόσμου. Στον δυτικό κόσμο ο διαχωρισμός εξουσίας και εκκλησίας οδήγησε στην ήττα της τελευταίας. Αυτή η ήττα πέρασε μέσα από την Αναγέννηση, την Μεταρρύθμιση, τον Διαφωτισμό, την άνοδο του ορθολογισμού, του εμπειρισμού και της επιστημονικής επανάστασης.
Πεφωτισμένος οριενταλισμός
Στη συνέχεια έρχεται αυτό που αποκαλεί «πεφωτισμένος οριενταλισμός», η ιμπεριαλιστική επέμβαση του Ναπολέοντα και στη συνέχεια των βρετανών στον οθωμανικό και αραβικό κόσμο. Μια επέμβαση και σύγκρουση που συνεχίστηκε και συνεχίζεται σήμερα μεταξύ του δυτικού κόσμου και της τζιχάντ.
Έτσι –σύμφωνα με τον Πάγκντεν– η βασική αρχή του Διαφωτισμού πώς όλοι οι άνθρωποι μπορεί και πρέπει να αντιμετωπίζονται πρωτίστως ως άτομα δεν μπορεί να εφαρμοστεί στον κόσμο της ανατολής.
Η εποχή μας με τα λόγια του Καντ είναι η εποχή της κριτικής και τα πάντα πρέπει να υποτάσσονται σ' αυτήν. Αυτό το τονίζει και ο συγγραφέας. Εδώ όμως –κατά τη γνώμη μου– κάνει και το μεγαλύτερο λάθος. Παρόλο που θεωρεί ότι ο Διαφωτισμός παρά τα σφάλματά του αποτελεί τη βάση των σύγχρονων κοινωνιών και τίποτα δεν είναι καλύτερο απ' αυτόν, δεν οδηγεί αυτόν τον συλλογισμό ως τα άκρα. Έτσι –σύμφωνα με τον Πάγκντεν– η βασική αρχή του Διαφωτισμού πώς όλοι οι άνθρωποι μπορεί και πρέπει να αντιμετωπίζονται πρωτίστως ως άτομα δεν μπορεί να εφαρμοστεί στον κόσμο της ανατολής. Η διαίρεση ανάμεσα στην εκκλησία και το κράτος κατέστησε δυνατή την εκκοσμίκευση στη Δύση. Η μη αποδοχή αυτής της διαίρεσης από το ισλάμ δεν του επιτρέπει ποτέ αυτό να γίνει φιλελεύθερο.
Είναι προφανές ότι σήμερα το ισλάμ, προβάλλει όλο και περισσότερο ως δύναμη που εξασφαλίζει στους πιστούς του μια βεβαιότητα, την οποία δεν παρέχει η οικονομική και κοινωνική πραγματικότητα. Μια βεβαιότητα που είναι στημένη πάνω σε απάνθρωπες βάσεις. Η αντίληψη όμως ότι ορισμένα άτομα είναι εξ ορισμού αποκλεισμένα από τον διαφωτισμό και τον ορθό λόγο δεν είναι μια δυτική αντίληψη. Αυτή η άποψη όσο και να μιλά στο όνομα του διαφωτισμού παραγνωρίζει την πιο σημαντική του θέση: ότι τα άτομα όπου και να βρίσκονται αναγνωρίζονται και οφείλουν να είναι αυτόνομοι φορείς της δικής τους συνείδησης. Και αν αυτό δεν συμβαίνει, η κύρια αιτία δεν είναι η θρησκευτική πίστη, αλλά οι ιστορικοί λόγοι που καθιστούν αυτήν την πίστη κυρίαρχη.
* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ είναι συγγραφέας και διδάκτωρ Κοινωνιολογίας.
Πηγή: BOOKPRESS
